Mario Levi ile söyleşi - Ayşen Gencer

“Bir düşün bakalım, neredesin hayatta? Daha ne kadar zamanın var?” demişti hocam birlikte yaptığımız söyleşimizde. Aylar sonra değerli hocam Mario Levi'yi kaybetmenin derin üzüntüsünü yaşıyorum. Mario Levi sadece bir yazar değil aynı zamanda birçok yazar adayına ışık tutan usta bir rehber. Onun yanında kendinizi özgürce ifade edebilir ve hatta hatalarınızla da sevgiyi ve önemsenmeyi hak ettiğinizi hissedebilirdiniz. Türk edebiyatının usta yazarlarından biri olan Mario Levi, kalemi, eserleri ve sanatıyla bize unutulmaz anlar yaşattı. Onun ölümü, edebiyat dünyamız için büyük bir kayıptır. Eserleri insanların duygularına dokunarak onları derinden etkilemiştir. Onun yazdığı her satırda, insanlık, aşk ve yaşamın derinliklerine dair düşünceler bulunurdu. Mario Levi'yi kaybetmenin burukluğuyla, ailesine, sevenlerine ve tüm Türk edebiyatı camiasına başsağlığı dilerim. Onun eserleri ve sanatı, zamanla daha da değer kazanacak ve gelecek nesillere ilham kaynağı olmaya devam edecektir. Mekânın cennet olsun hocam...

Ayşen Gencer: Hocam öncelikle ricamı kabul edip geldiğiniz için teşekkür ederim. Ben de sizin eski bir öğrenciniz olarak size çok şey borçluyum.

Mario Levi: Şimdi birincisi şu: popüler edebiyat her zaman oldu. Birçok dönemde farklı şekillerde oldu... Mesela romanın altın çağı diyebileceğimiz bir dönem olan; Tolstoy, Balzac, Dostoyevski ve Dickens gibi yazarların bulunduğu 19. yy’da da popüler edebiyat vardı. Daha az emek isteyen, daha az dikkat isteyen, daha az bilgi isteyen kitaplar vardı.

Bunlar hep oldu, hatta aradan uzun bir zaman geçtikten sonra bu popüler edebiyat da ilginç oldu tabi. Mesela 19. yy’da yazılmış olan bir popüler roman bugün ilginç bir romandır. Örneğin Joseph Marie Eugène Sue adında bir yazarın yazdığı “Paris’in Esrarları” adında çok meşhur bir roman vardı bir zamanlar. Bize kadar geldi. Ancak bugün biraz daha değişik bir durum var: bugün bu popüler dediğimiz edebiyat hem çok yaygınlaşıp kendi okur kitlesini ve tabiri caizse pazarını oluşturdu, hem de bunların birçoğu edebiyat olarak görünmeye başladı. Bu da beraberinde genç kuşaklar için, yani yazmaya yeni başlayanlar için emsal teşkil etme tehlikesini getirdi ve “A işte böyle de meşhur olunabiliyor!” dedirtti, meşhur olma yolunu açtı. İşte burası bana hep çok sakıncalı geliyor. Buna rağmen iyi edebiyat yapma konusunda direnenler var. İyi edebiyat yapmak, yani bir emek isteyen edebiyat yapmak hâlâ mümkün. O kitapların yayınlanması da hâlâ mümkün. Bunu görüyoruz. Ama bir öğrencim böyle bir yolda ilerliyorsa ben kendisine şunu söylüyorum: Bir tercih yap, istediğini yaz. Çünkü ben hep öyle oldum. Hayatım süresince istediğimi yazdım. Kendime göre bir edebiyat dünyası inşa ettim. Sen de böyle yap istiyorsan... Ama bil ki bu böyle giderse hiçbir zaman popüler olmayacaksın, çok meşhur olmayacaksın. Hiçbir zaman kitaplarından elde ettiğin gelirle geçinemeyeceksin. Bu bir tercih, değiştiremeyiz. Yani hem çok nitelikli ve zor hazmedilir bir metin yazıp hem de çok okura ulaşmayı beklememeliyiz bu konuda. Tercih yapacaksın ve sonuçlarına katlanacaksın. Ama bazen de kimileri vardır, der ki: “Fark etmez ya; gerekirse 1500 satsın, gerekirse 1200 adet satsın ama nitelikli okurlarım olsun.”

Ayşen Gencer: O zaman bu noktada tabi şöyle bir şey doğuyor: aslında üzücü bir şekilde Türkiye’de sanatın geldiği nokta bu. Biz bunu meslek olarak yapamıyoruz. Yani hepimizin başka meslekleri olmak zorunda. Ama başka ülkelerde bunlar meslek olarak kabul ediliyor ve bu insanlar gerçekten hayatlarını buralardan kazandıkları paralarla idame edebiliyor. Dolayısıyla daha iyi iş çıkarıyorlar çünkü daha fazla zaman ayırabiliyorlar.

Mario Levi: Evet, doğru. Yani bazı ülkelerde biraz daha yüreklendirici ve teşvik edici ortamlar yok değil. Ama yine de her ülkede bu böyle değil. İmkânları olan ülkelerde var bu durum. Mesela tamamıyla geçimini sağlayacak şekilde olmasa bile bir yazarın bir miktar gelirinin olmasını sağlayacak sistemler oluşuyor. Örneğin Almanya’da gidiyorsun bir konuşma yapıyorsun, bir yerlere davet ediliyorsun bazı kurumlar tarafından. Bu kurumlar bazen bir şehrin belediyesi, bazen bir kütüphane, bazen edebiyat evi dediğimiz yerler olabiliyor. Yapıyorsun konuşmanı, sana 500 € veriyorlar mesela. Bunlar birer gelirdir. Bazen İskandinav ülkelerinde de bu tür destekler olabiliyor. Ama her ülkede bu yok. Bizde hiç yok. Bizde ne yaparsan o. Ancak şu da var: Türkiye’de tehlikeli ya da sakıncalı olabilecek başka durumlar da söz konusu olabilir. Diyelim ki özel bir kurum veya devletin herhangi bir kurumu destekledi seni. Tehlike şu: o kurumların kendi istediklerini yapacaksın. Dolayısıyla onun dışında bir yerdeysen olmaz. Yani şimdi daha muhafazakâr bir kesim diyelim hiçbir LGBT bireyi kabul etmez. LGBT bireyleri seversiniz, sevmezsiniz; benimsersiniz, benimsemezsiniz: herkesin kendi bileceği iş. Ama biz gayet iyi biliyoruz ki, bazı muhafazakâr kesimlerde ağızlarıyla kuş tutsalar, dünyanın en iyi edebiyatını bile yapsalar onlara yer yok. Anlatabiliyor muyum? Bazı kesimlerde ise çok dindar, dini yücelten eserlerin bulunduğu birtakım kitaplar kabul görmez. Bu durum böyle. Dolayısıyla bazen bağımsız olmak iyidir.

Ayşen Gencer: Evet. Ona kesinlikle katılıyorum. Ben mesela son dönemde gözlemlediğim kadarıyla şuna da inanıyorum: bırakın bir fikri romanlaştırmayı bir tweet atamıyorsunuz. İki cümlelik bir paylaşımda bulunmaya korkarken bir düşünceyi paylaşmak çok zor. İlla düşünce değil, yani o düşünce sizin de olmayabilir ancak bir hikâye içinde karşıt bir görüş olmak zorunda ve o hikâyenin karşıt görüşünü yazdığınız zaman siz o düşüncede olmasanız bile sizin de o düşüncede olduğunuzu zanneden bir kesim var. Çünkü hikâyeyi sen yazmışsın. Peki bu olay örgüsü nasıl gelişecek? İşin o kısmını düşünmüyorlar ve tamamen yazdığınız şeyler üstünüze yapışıyor. Bizim ülkemizde böyle bir durum var. Bu durumu da ben çok sakıncalı buluyorum üretkenlik açısından. Üretkenliğin önünü tıkadığını düşünüyorum. Bunun aşılabilecek bir şey olduğunu düşünüyor musunuz? Çünkü sanki biz gitgide geri gidiyor gibiyiz.

Mario Levi: Bilemiyorum. Neden bilemiyorum onu söyleyeyim. Çünkü bir yandan da tamamıyla senin gibi benim gibi düşünen, yani her türlü görüşün hayat bulması gerektiğine inanan bir gençlik de var. Şimdi bu gençlik şu anda yirmilerinde. Ya üniversite okuyorlar ya üniversiteyi yeni bitirmişler. Onların gelecekte nasıl bir dünya oluşturacaklarını bilmiyorum. Ben çok umutsuz değilim, doğruyu söylemek gerekirse. Ancak şu andaki görüntü bir karamsarlık veriyor bana. Karamsarım ama umutsuz değilim. En azından değişebileceği yönünde açık kapı bırakıyorum. Şu kesin ki, bu ülkede farklı ya da aykırı görüşleri taşımak hiçbir zaman kolay olmadı. Hep bu ağırlığı taşıdık doğrusunu söylemek gerekirse. Benim yazmaya başladığım 1970’li yıllarda da bu böyleydi, 12 Eylül Askeri Darbesi’nden sonra 80’li yıllarda da böyleydi. Hep böyle bir korku hali, “Şunu yazsam ne olur?” psikolojisi üzerimizden bir türlü gitmedi. Bunu söyleyebilirim ama belki gelecekte başka adımlar atılabilir. Tabii ki bunun da alt yapısının çok sağlam olması lazım.

Ayşen Gencer: Ama işte her şeyin başı tabii ki ifade özgürlüğü, düşünen bir toplum ama biz şu an geldiğimiz noktada düşünemeyen bir topluma doğru gidiyoruz.

Mario Levi: Şunun da şöyle bir sakıncası var... Mesela benim yazı atölyelerimde başka bir hava vardır, üniversitede verdiğim derslerde başka. Özellikle bu yazı dersinin, hikâye anlatımı dersinin bütün üniversiteye açık olmasını istiyorum Bir bakıyorum reklam bölümünden, antropoloji bölümünden, iktisattan, hukuktan, uluslararası ilişkilerden, siyaset bölümünden, tarihten öğrencim oluyor... Onlara ne diyorum biliyor musun? “Benimle aynı görüşte olmak zorunda değilsiniz, benim kendime göre görüşlerim var. Benimkine ters bir görüşte durursanız ben sizle tartışırım, kendi düşüncelerimi savunarak sizi ikna etmeye çalışırım. Ama siz de istediğinizi söyleyebilirsiniz. Korkmayın, çekinmeyin, benim dersimde sansür yok!” Ve şunu da söylüyorum: “Soru sorun!” Şimdi bak Ayşen bu çok önemli: soru sorun, soru sormaktan çekinmeyin, cevabını veremeyeceğim soruları da sorun... Yeter ki soru sorun. Çünkü en kötüsü soru sormamaktır, bir insanın sorusunun olmamasıdır. Daha kötüsü soru sormaya ihtiyaç duymamasıdır. Daha da kötüsü buna ihtiyaç duymadığının farkında olmamasıdır. Aslında bu çocuklar suçlu değil. Eğitim sistemimiz berbat. Yani reformlardan falan söz ediyorlar ama bu sistemi tamamıyla yıkmak ve yeni bir sistem inşa etmek gerekiyor. Ortaokullarda liselerde nitelikli hoca mı yok? Var. Çok nitelikli hocalarla karşılaştım. Ama onlar da ne yapsınlar? Çoktan seçmeli sistem ile düşünce üretilemez, tartışma üretilemez. Bu çocuklar böyle yetişiyorlar. Hap bilgilerle sorsam cevap verebiliyorlar. Mesela “İlk psikolojik roman nedir?” diye sorsam “Eylül hocam.” diyorlar. “İlk gerçekçi roman nedir?” diye soruyorum, “Araba sevdası.” cevabını alıyorum. Biliyorlar. E okudunuz mu? Yok!

Ayşen Gencer: Sınav kazanmaya yönelik ezber bilgi...

Mario Levi: Ne yapsın bu çocuklar? Böyle büyütülüyorlar... Bir de az önce sen dedin ya, ailede de var böyle bir baskı. Aman çocuğum aman!

Ayşen Gencer: Ya hocam şunu söyleyeyim: mesela ben “Kod” isimli romanımı çıkardım, ilk darbeyi annemden yedim.

Mario Levi: E buyurun işte!

Ayşen Gencer: İki buçuk ay benimle konuşmadı. Eve her gün çiçek falan gönderiyorum Antalya’ya. Diyor ki: “Bir ailen var, sen bunu düşünmüyor musun? Ben ne yapacağım, el alem ne der? Daha müstehcen yazamadın mı bunu?”. Ben de diyorum ki: “Anne şimdi bu olayın bu şekilde yaşanması lazım ki bu sonuca ulaşayım. Her şey güzel, kimse kimseye kötü bir şey yapmıyorsa ben bu olay örgüsünü nasıl çıkartacağım?”

Mario Levi: Evet, anlatabiliyor muyum? Ben üzülüyorum. Eğitimde soru sormak, soru sorarak kendini geliştirmek, soru sormaktan çekinmemek çok önemli. Ben böyle bir eğitim aldım, ne mutlu bana. Şanslıyım, böyle bir eğitim aldım ama doğrusu bu.

Ayşen Gencer: Hocam şimdi tekrardan benim merak ettiğim bir konuya dönmek istiyorum. Birçok insan sizin atölyelerinizden faydalanıyor. Ben bu konuyu biraz anlatmak istiyorum ki daha çok insan size ulaşsın, sizin bilgi ve deneyiminizden faydalansın, daha çok insan atölyelerinize katılsın çünkü birçok insan doğru kaynağa ulaşamıyor. Doğru kaynağa ulaşmaları için aydınlatmak istiyorum. Diyelim ki bir kişi atölyeye geldi, bir veya birkaç dönem devam etti... Sizin de dediğiniz gibi ilk motivasyon anlatacakları bir dertlerinin olması ilk etapta onları bir eyleme itiyor ancak ondan sonraki süreçte bir tıkanma yaşanıyor. O tıkanmayı aşmak için ne önerirsiniz?

Ayşen Gencer: Doğru söylüyorsunuz hocam. Ama bir de şu var benim yaşadığım: kötü zamanlarımızda bir arada olduğumuz arkadaşlarımız iyi günlerimizde yanımızdan olmaktan kaçınıyor. Ben bunu kendi hayatımda çok yaşadım ve mutluluğumu, başarımı paylaşamamaktan da çok üzüntü duydum. Sevincimin bir yanı hep eksik kaldı, paylaşamadım.

Mario Levi: O da çok kötü. Genelde tersinden şikâyet edilir. “İyi gün dostu vardır.” denir. “Kötü zamanda yanımda değildi.” denir ama bu söylediğin de var. Üzülürsün çünkü o anda sen kendini yeteri kadar duyuramamanın acısını yaşadın. Ama ben sana bir şey söyleyeyim mi? Hayat öyle, kırgınlıklarımızla yaşayacağız ama unutmayalım ki asıl bize hayatın gerçek yüzünü gösteren kırgınlıklarımızdır. Oradan besleniyoruz. Biz yazarlar kırgınlıklardan, kötülüklerden, acılardan besleniriz.

Ayşen Gencer: Peki hocam “Teğet Geçen Hayatlar” üçlemesinin diğer romanları ne zaman okurla buluşacak? Belirli bir tarih var mı?

Mario Levi: O kadar karışık ki benim işlerim. Başka projeler var. Geçenlerde -geçenlerde dediğim şöyle iki ay kadar oluyor- hastanedeydim, küçük bir cerrahi müdahalenin sonrasında gece birdenbire uyanır gibi oldum. Uykum kaçtı, dedim ki: “Bir düşün bakalım, neredesin hayatta? Daha ne kadar zamanın var?”


Bir de şunu düşündüm: “Dur!” dedim, “Bunu bırak, ben ne kitaplar yazacağım daha...” Ayşen inanır mısın, bir saat içinde oturdum düşündüm, on beş kitap fikri çıktı. Şu anda on beş kitabın tasarısı var. Bu on beş kitabı yazmak istersem yirmi beş yıla ihtiyacım var. Yazamasam da “Eyvallah.” der, giderim. Daha çok yazacağım var. Dolayısıyla bu kitabım bir üçleme olacak, iki cildi daha var. Onların hikayeleri iyi kötü yazıldı. Yapabileceklerimizi yapacağız...